‘टॉयमॅन’ अरविंद गुप्तांनी घडवली खेळण्यांच्या दुनियेची सफर; वैज्ञानिक खेळणी डिझायनिंगच्या राष्ट्रीय स्पर्धेचे उद्घाटन

पुणे : कागदापासून बनविलेली फुलपाखरे-पक्षी… काड्यापेटी-दोऱ्यापासूनची आगगाडी… झाडाच्या पानांतून साकारलेला वाघ-सिंह… चप्पल-खराट्याच्या काड्यांपासूनचे सुदर्शन चक्र… पिंपळाच्या पानातून डोकावणारे मांजर… स्लीपर चपलातून निर्मिलेल्या गणितीय आकृत्या… आदी गोष्टी प्रात्यक्षिकांतून दाखवत टाकाऊ वस्तूंमधून वैज्ञानिक खेळणी साकारण्यासाठी प्रसिद्ध असलेले संशोधक (पद्मश्री) अरविंद गुप्ता यांनी आज (एक नोव्हेंबर) मुलांना खेळण्यांच्या दुनियेची सफर घडवली. गुप्ता सरांच्या या तासात मुले रंगून गेली होती.

पुण्यातील भारतीय विद्या भवन संचलित मुक्तांगण विज्ञान शोधिका केंद्राच्या वतीने ‘खेल खेल में’ ही राष्ट्रीय पातळीवरील टॉय अँड गेम डिझाइन स्पर्धा आयोजित करण्यात आली आहे. या स्पर्धेच्या उद्घाटन सोहळ्यावेळी गुप्ता सरांचा हा विशेष तास रंगला होता. या वेळी पुणे विद्या भवनच्या अध्यक्षा लीना मेहेंदळे, मानद सचिव नंदकुमार काकिर्डे, विज्ञान शोधिका केंद्राचे मानद संचालक अनंत भिडे, उपसंचालक नेहा निरगुडकर, भारती बक्षी यांच्यासह विज्ञान क्षेत्रातील विविध मान्यवर आणि विद्यार्थी उपस्थित होते. या ऑनलाइन सोहळ्यात जवळपास ३०० जण सहभागी झाले होते. विज्ञान शोधिका केंद्राच्या फेसबुक पेजवरून हा सोहळा अनेकांनी लाइव्ह पहिला. सायली देव यांनी सूत्रसंचालन केले. (कार्यक्रमाचा व्हिडिओ शेवटी दिला आहे.)

अरविंद गुप्ता म्हणाले, ‘समृद्ध निसर्ग लाभल्याने भारतात खेळणी बनवण्याची मोठी परंपरा आहे. त्याला साजेशी खेळणी आपण बनवावीत. मुलांचे लहानपण खेळण्यात गेले नाही, तर पुढे ती उपद्रवी बनतात. ‘सुंदर सलोने, भारतीय खिलोने’सारखी पुस्तके मार्गदर्शक आहेत. भवतालच्या प्रत्येक गोष्टीतून खेळणी बनवणे शक्य आहे. आपण तसा विचार केला पाहिजे. दक्षिण भारतात नारळाच्या फांद्या, करवंट्यांपासून शेकडो खेळणी बनवली जातात.’

‘मुलांनी आपल्यातील कल्पक विचार प्रत्यक्षात उतरवून मजेशीर खेळणी बनवावीत. खेळता-खेळता विज्ञान आत्मसात करावे,’ असे लीना मेहेंदळे यांनी नमूद केले.

‘खेल खेल में’ स्पर्धेचे स्वरूप…
मुलांमधील कल्पक-कलात्मक दृष्टीला चालना देऊन भारतीय बनावटीची खेळणी, गेम्स बनविण्याच्या उद्देशाने ही स्पर्धा आयोजित करण्यात आली आहे. त्याबद्दलची सर्व माहिती kkm.exploratory.org.in या संकेतस्थळावर उपलब्ध आहे. मुलांच्या सर्जनशीलतेला प्रोत्साहन देण्यासाठी ही स्पर्धा उपयुक्त ठरेल. भारतीय संस्कृती, पौराणिक कथा, ऐतिहासिक किंवा भौगोलिक संकल्पनांवर आधारित खेळणी, गेम्स आणि प्रकल्पांची नोंदणी यासाठी करता येईल.

नावीन्यपूर्ण कल्पना घेऊन येणाऱ्या आर्थिक दुर्बल घटकातील मुलांना संस्थेच्या वतीने सहकार्य केले जाणार आहे. ही स्पर्धा कनिष्ठ (पाचवी ते दहावी) आणि वरिष्ठ (११वी व त्यापुढील) अशा दोन गटांत होईल. संकल्पना आणि मूर्त स्वरूप अशा दोन टप्प्यांत ही स्पर्धा होईल.

संकल्पना पाठविण्याची अंतिम तारीख १० डिसेंबर असून, संपूर्ण प्रकल्प पाठविण्याची अंतिम तारीख १५ फेब्रुवारी २०२१ अशी आहे. सहभागी खेळणी, गेम्सचे ऑनलाइन प्रदर्शन राष्ट्रीय विज्ञान दिनी अर्थात २८ फेब्रुवारी २०२१ रोजी भरवण्यात येईल. विजेत्यांना दोन लाखांपर्यंतची बक्षिसे देण्यात येतील.

विद्यार्थ्यांना खेळणी, गेम्स बनविण्यासाठी ऑनलाइन प्रशिक्षणही दिले जाणार आहे. ऑनलाइन अभ्यासक्रम, कार्यशाळा आणि तज्ज्ञांची व्याख्याने होणार आहेत. गेम डिझाइन, विचार कौशल्य, खेळण्यांची निर्मिती, फॅब्रिकेशन तंत्रज्ञान, प्रोग्रामिंग, इलेक्ट्रॉनिक्स आदींबाबतचे शिक्षण त्यातून मिळेल. समाजमाध्यमांवर विद्यार्थ्यांना मोफत सल्ला आणि विद्यार्थी-शिक्षक संवादांचे आयोजन केले जाणार आहे. शैक्षणिक क्षेत्रातील कार्यकर्ते, शिक्षक यांनी या संधीचा लाभ घ्यावा, असे आवाहन संयोजकांनी केले आहे.

अरविंद गुप्ता यांच्या भाषणातील महत्त्वाचे मुद्दे